Trzy prawdy

Ksiądz profesor Józef Tischner mawiał, że jest prawda twoja, jest prawda moja oraz jest też trzecia prawda, dość nieelegancko nazwana przez autora. I na kanwie tej wypowiedzi chciałbym napisać, że są fakty twoje, są fakty moje oraz fakty wyssane z palca, stereotypy, fałszywe, nieistotne. Rozbieżność co do faktów jest podstawą prowadzenia negocjacji jako metody rozwiązywania konfliktów, podpisywania umów w biznesie, uzyskiwania porozumień w relacjach międzyludzkich. Byłoby zatem zasadne, aby się skupiać na faktach i na nich budować wiedzę o świecie, stawiać je jako podstawę swego myślenia oraz podejmowania decyzji. Nie jest to wcale takie łatwe. Natura ludzka płata nam figle, a otoczenie także może wykorzystywać słabości ludzkie do sterowania zachowaniami człowieka. Homo sapiens inaczej ocenia siebie oraz inaczej ocenia innych. Dobrze to ilustruje żart: otóż  mąż, 65 letni pan, zaczął podejrzewać, że jego partnerka, z którą przeżył już 40 lat, trochę niedosłyszy. Kiedy żona,  w kąciku salonu,  rozwiązywała krzyżówkę, on stanął w przeciwnym narożniku i zapytał, czy słyszy, co do niej mówi. Ponieważ nie było odpowiedzi, poszedł na środek pokoju  i powtórzył pytanie. Nadal nie było odpowiedzi.  Podszedł zatem do żony i trzeci raz powtórzył pytanie, czy ona teraz słyszy, co do niej mówi. I wtedy żona oderwała wzrok od krzyżówki, spojrzała na męża i spokojnie powiedziała, że trzeci raz jemu  odpowiada, że tak.  Mamy niczym nieuzasadnione przekonania, że jesteśmy lepsi od innych, że mamy zalety, których inni nie mają, że jesteśmy skuteczni w planowaniu oraz wprowadzaniu wszystkiego w życie. Tracimy instynkt krytycyzmu, kiedy oceniamy siebie. O wiele bardziej jesteśmy krytyczni, kiedy wyrażamy opinie o innych. Mamy, jako ludzie, także ograniczoną zdolność dystansowania się do wszystkiego, co słyszymy w otoczeniu. Natura człowieka, to wysoka skłonność do dzielenia się informacjami negatywnymi, także łatwość przekazywania plotek, wygłaszania uogólnień, powtarzania informacji niesprawdzonych. Byłoby zatem właściwe, aby skupiać się na faktach. To jednak wymaga pracy nad sobą, autorefleksji, krytycznego podejścia do różnych informacji. W istotnym względzie dotyczy to mediów oraz mediów społecznościowych. Są to obszary, w których trudno o autocenzurę, o autokontrolę. Przeciwnie, istnieje silna motywacja, aby szybko podawać różne informacje, mniejszą wagę przywiązując do ich zgodności z rzeczywistością. Pragnienie, aby być pierwszym, jest bardzo silne (jako pierwsi podaliśmy tę informację).

Mity oraz stereotypy

Ciekawe jest to w naturze człowieka, że bardzo go interesują iluzje, wróżby, fikcje, mity. Trudno powiedzieć, dlaczego ludzie lgną do osób, które wróżą z ręki, z kart, wyciągają królika z kapelusza. Tak łatwo uwierzyć w przyszłość, słuchając wróżki. Natomiast stereotypy ułatwiają podejmowanie decyzji, upraszczają ludziom życie. Chociaż mogą być krzywdzące, to jednak trudno je wykorzenić. Student, który wrócił z semestru spędzonego w Holandii opowiadał mi, że odbywał praktykę w miejscowym przedsiębiorstwie, w ramach programu studiów na tamtejszym uniwersytecie. Byłem jedyną osobą z Polski. Nikt tam nie wiedział, gdzie leży Polska. Sądzono, że jestem z Rosji. Nawet tak napisano na stronie tego podmiotu – mają praktykanta z Rosji. Kiedy prosiłem o sprostowanie, byli bardzo zdziwieni. Jednak najbardziej dla mnie dramatyczna sytuacja pojawiła się wtedy, kiedy ktoś ukradł komputer w przedsiębiorstwie. Wszyscy spojrzeli na mnie. W oczach innych widziałem przekonanie – no tak, to na pewno Polak go ukradł. Jeden z pracowników zdecydowanie stwierdził, że to niemożliwe, bowiem ja cały dzień pracowałem na piętrze, a komputer zginął na parterze. Nie wiem, czy to przekonało pozostałych. Odczułem jednak na sobie skutki myślenia stereotypowego.

A teraz proszę spojrzeć na  niżej zawarte pytania oraz odpowiedzieć na nie, wybierając odpowiedni wariant.  Pytania pochodzą z książki śp. H. Roslinga, pt. „Factfulness” (dostępna po polsku, pod takim tytułem, wydana przez Media Rodzina).

Czy liczba ofiar, na całym świecie,  z powodu katastrof  naturalnych       (powodzie, trzęsienia ziemi, wulkany), w ostatnich stu latach –

• wzrosła dwukrotnie,
• jest bez zmian,
• zmniejszyła się o połowę?

Jaki odsetek dzieci, na całym świecie,  jest zaszczepionych  przeciw  chorobom wieku dziecięcego (do drugiego roku życia) –

• 80%
• 50%
• 20%

Ile lat chodziła do szkoły jako dziewczynka,  30. letnia kobieta na świecie?

• 9 lat
• 6 lat
• 3 lata

a ile lat chłopiec

Jak zmienił się w ostatnich latach odsetek  ludzi żyjących w skrajnym              ubóstwie?

• podwoił się
• jest bez zmian
• zmniejszył się o połowę

Autor, H. Rosling, zadał kilkanaście takich pytań  grupie kilkuset dziennikarzy, prosząc  o wciskanie jednego z trzech przycisków  na urządzeniach do głosowania. Wcześniej poszedł do ZOO  i rozdał te urządzenia małpom, którym czytał  listę pytań.  Małpy naciskały  przyciski losowo, uzyskując 33%  poprawnych odpowiedzi.  Był to wynik znacznie lepszy  niż w owej grupie dziennikarzy. Celem eksperymentu nie było ośmieszanie kogokolwiek. Rzecz dotyczyła znajomości  współczesnego  świata  w zakresie zdrowia i edukacji.

A teraz wracając do pytań oraz poprawności odpowiedzi. Liczba ofiar z powodu katastrof naturalnych zmniejszyła się o połowę. Około 80 % dzieci jest zaszczepionych przeciw chorobom wieku dziecięcego. Kobieta mająca 30 lat chodziła do szkoły 9 lat (chłopiec – 10). Odsetek osób żyjących w skrajnym ubóstwie zmniejszył się o połowę.

Wracając do tez H. Roslinga, warto uświadomić sobie, że świat jest lepszy, bardziej bezpieczny,  niż wynika to  z istniejących  i powtarzanych  w przestrzeni publicznej stereotypów. Świat ma nadal wiele problemów do rozwiązania. Jednak, w 2021 roku skala głodu jest mniejsza niż była. Udoskonalono odmiany zbóż. Wprowadzono systemy nawożenia oraz  nawadniania. Poradzono sobie z różnymi plagami. Zwiększono wydajność upraw. Skala analfabetyzmu  jest znacznie mniejsza, niż się powszechnie sądzi. Zmniejsza się też liczba osób  żyjących w skrajnym ubóstwie. Rosną dochody ludności  na całym świecie.  Nie ulega wątpliwości,  że pandemia spowolni,  na jakiś czas,  opisane tutaj trendy, jednak będą one kontynuowane  po opanowaniu zagrożenia. Być może, po tych doświadczeniach, świat będzie bardziej uważny  pod kątem tworzenia rezerw oraz prac nad scenariuszami,  na wypadek  pojawienia  się innych zdarzeń, które byłyby zagrożeniem  dla życia  oraz zdrowia ludzi.

Reguła 20/80

1. Pareto jest autorem reguły 20/80, która często nosi jego imię. Jej istota sprowadza się do obserwacji, że np. 20% czasu daje nam 80% efektów, że 20% produktów, generuje 80% obrotów przedsiębiorstwa. Można podać wiele innych zastosowań dla tej reguły. Natomiast w tych rozważaniach odwołam się do tezy, że 80% obaw człowieka nigdy się nie ziszcza. Przemawiałoby to zatem za zachowaniem dystansu do czarnych myśli, które pojawiają się  w naszych głowach. Około 80% jest bezpodstawna. Warto zatem myśleć pozytywnie, nie zamartwiać się niepotrzebnymi kwestiami. Dotyczy to także czarnych scenariuszy, które są tworzone tak w głowach pojedynczych osób jak również w mediach. W czasie II wojny światowej, w Anglii, sądzono, że bombardowania Londynu spowodują wzrost skali przestępczości, rabunków itp. Okazało się jednak, że nic takiego się nie wydarzyło. Przeciwnie,  zaobserwowano wzrost liczby zachowań altruistycznych. Ludzie pomagali sobie oraz wspierali siebie na niespotykaną dotąd skalę. W dniu 9 marca podano wyniki badań prowadzonych w Hiszpanii w odniesieniu do wskaźnika rozwodów. W związku z pandemią przewidywano, że zwiększy się skala rozwodów. Uzyskane wyniki wskazały, że także te przewidywania okazały się fałszywe. Na podstawie przeprowadzony badań ustalono, że wskaźniki rozwodów w Hiszpanii, w 2020 roku uległy obniżeniu o 13, 3%. Właściwe jest tworzenie różnych scenariuszy, aby przygotować się lepiej do tego, co niesie przyszłość. Jednak rzeczą właściwą jest bazowanie na faktach. Z dystansem należy także traktować różnorodne, niczym nie uzasadnione proroctwa, kasandryczne przewidywania. To jednak wymaga wysiłku, pracy nad sobą, kontroli nie tylko własnej, ale także odpowiednich instytucji.